Научная электронная библиотека

Монографии, изданные в издательстве Российской Академии Естествознания

A rare species is a group of organisms that are very uncommon, scarce, or infrequently encountered.

Сирек кездесетін түр – мүлдем жойылып кетуге аз-ақ қалған, бірақ шектеулі шалғай түкпірлерде, қиын табиғи жағдайларда санаулы ғана дарақтары сақталынып келе жатқан түр. Мысалы, ақ аю, ақ қаз, теңіз кәмшаты т.б.

Вид редкий – не находящийся под основной угрозой исчезновения, но встречающийся в малом числе особей и/или популяций либо на столь ограниченной территории и в столь специфических местах обитания, что может быстро исчезнуть, например, белый медведь, калан, гусь и др.

Acclimatization is the process in which an individual organism adjusts to a gradual change in its environment.

Акклиматизация – (көндігу, жерсіндіру) жануарлар мен өсімдіктер бұрын олар мекендемеген экожүйелерге көшіру. Сирек кездесетін немесе құрып кетуге жақын-даған түрлерді қорғап сақтап қалу үшін және адамдардың қажетін өтейтін түрлердің дарынша кең таралуына жағдай жасау үшін істелінетін шара.

Акклимитизация – переселение животных и растений в экосистемы, где они раньше не встречались. Применяется для сохранения редких и исчезающих видов, а также для более широкого распространения видов, используемых человеком.

Acid rain is a term for rain, snow, sleet, or other wet precipitation that is polluted by such acids as sulfuric acid and nitric acid.

Қышқыл жаңбырлар – атмосфералық қалдықтар-дың реакция ортасының жауын, қар, түманның қүрамын-дағы техноғенді калдыктар әсерінен қышқылдығының қалыпты мөлшерден артуы.

Кислотные дожди – выпадение осадков, в которых содержатся серные и азотные кислоты.

An abiotic factor is any of a number of the non-living components of a habitat.

Абиотикалық (абиогендік) фактор – бейорганикалық дүниеге тән жағдайлар немесе олардың жиынтығы.

Фактор абиотический (абиогенный) – условие или совокупность условий неорганического мира.

An ecological crisis occurs when the environment of a species or a population changes in a way that destabilizes its continued survival.

Экологиялық дағдарыс – адамзат пен табиғат қарым-қатынасының шиеленісуі. Адам қоғамында өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардың дамуы және биосфераның ресурстық экологиялық мүмкіндігінің сәйкеспеуі салдарынан туындайды.

Кризис экологический – напряженное состояние взаимоотношений между человечеством и природой, характеризующееся несоответствием развития производительных сил и производственных отношений в человеческом обществе ресурсно-экологическим возможностям биосферы.

Anthropogenic Factors. The term «anthropogenic» means of, relating to, or involving the impact of humans on nature. Human factors encompass all those factors that can influence people and their behaviour.

Антропогендік фактор – пайда болу тегі адамзат әрекетімен (жоспарлы, кездейсоқ, қазіргі, бұрынғы) жанама байланысты фактор.

Фактор антропогенный – фактор, косвенно обязанный своим происхождением деятельности (планируемой и случайной, настоящей и прошлой) человека.

Atmosphere is the vast gaseous envelope of air that surrounds the Earth.

Атмосфера – жерді қоршап тұрған газды қабықша.

Атмосфера – газовая оболочка (воздух), окружающая земной шар и связанная с ним силой тяжести.

Autotrophic organisms is an organism that can produce its own food using light, water, carbon dioxide, or other chemicals.

Автотрофты ағзалар – бейорганикалық заттардан өздерінің тіршілік етуіне қажетті органикалық заттарды химиялық реакциялар нәтижесінде босайтын қуат пен күн сәулесінің энергиясын пайдаланып синтездей алатын ағзалар.

Автотрофные организмы – организмы, синтезирующие органические вещества из неорганических соединений, с использованием энергии света или энергии, освобождающейся в ходе химической реакции.

Benthos is the community of organisms which live on, in, or near the seabed, also known as the benthic zone.

Бентос – теңіздің және құрлықтағы су алаптарының түбіндегі топырақ бетінде немесе арасында тіршілі ететін ағзалар жиынтығы.

Бентос – совокупность организмов, обитающих на грунте и в грунте морских и континентальных водоемов.

Biocenosis the totality of plants, animals, and microorganisms that inhabit a sector of land or a body of water and are characterized by definite relationships both among themselves and with abiotic factors of the environment.

Биоценоз – құрлықтың немесе су алабының бөлігін бірге мекендеп, тіршілік ететін жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтар қауымдастығы.

Биоценоз – совокупность животных, растений, грибов и микроорганизмов, совместно населяющих участок суши или водоема.

Biogenetic elements chemical elements constantly present in organisms and having definite biological significance.

Биогендік элементтер – ағзалар құрамына енген және тіршілік әрекетіне қажетті тұрақты химиялық элементтер.

Биогенные элементы – химические элементы, постоянно входящие в состав организмов и необходимые им для жизнедеятельности.

Biogeocenology the science dealing with interrelated and interacting complexes of living and inert nature (biogeocenoses) and their planetary aggregate (the biogeosphere).

Биогеоценология – биогеоценоздарды және олардың жиынтығын – жердің биогеоценоздық жабындысын зертейтін пән.

Биогеоценология – дисциплина, изучающая биогеоценозы и их совокупность – биогеоценотич. покров Земли.

Biogeocenosis an interrelated complex of living and inert components associated with each other by material and energy exchange; one of the most complex systems in nature

Биогеоценоз – жер бетіндегі энергия және зат алмасуы арқылы біртұтас табиғи кешенге айналған тірі ағзалар мен жер бетіндік атмосфера; күн қуаты, топырақ т.б.

Биогеоценоз – однородный участок земной поверхности с определенным составом живых и косных компонентов, объединенных обменом веществ и энергии в единый природный комплекс.

Biogeography is the study of the distribution of plants and animals throug-hout the world.

Биогеография – тірі ағзалар бірлестіктері мен олардың құрамдас бөліктерінің: түрлер, тұқымдар, және басқа да өсімдіктер, жануарлар таксон-дарының, саңырауқұлақтар мен микроағзалардың-жер шарында таралуы мен бөлініп орналасуының зандылық-тары туралы ғылым.

Биогеография – наука о закономерностях распространения и распределения по земному шару сообществ живых организмов и их компонентов: видов, родов и др. таксонов растений, животных, грибов и микроорганизмов.

Bioindication is a method to assess changes in organisms or ecosystems induced by anthropogenic environmental influences.

Биоиндикация – тірі организмдер мен олардың қауым-дастықтарына тигізген әсеріне қарай антропогендік факторларды анықтау.

Биоиндикация – обнаружение и определение экологически значимых природных и антропогенных нагрузок на основе реакций на них живых организмов непосредственно в среде их обитания.

Biological resources is a substance or object in the environment required by an organism for normal growth, maintenance, and reproduction.

Биологиялық ресурстар – адамзат қоғамына пайдалы, багалы болып саналатын генетикалық ресурстар, организмдер немесе олардың бөліктері, популяциялар мен басқа да кез келген экожүйелердің биотикалық компоненттері.

Биологические ресурсы – источники и предпосылки получения необходимых людям материальных и духовных благ, заключенные в объектах живой природы: промысловые объекты, культурные растения, домашние животные, живописные ландшафты и т.п.

Biosphere – (from Greek bios = life, sphere) is the layer of the planet Earth where life exists.

Биосфера – жердің бүкіл тірі ағзалар бірлестіктерінің тіршілік әрекетімен тығыс байланыста құрамы, құралымы және энергатикасы тұтас жүйе болып қалыптасқан сыртқы қабаты.

Биосфера – оболочка Земли, состав, структура и энергетика которой определяется совокупностью живых организмов.

Biotic environments consist of all living things in an ecosystem.

Биоталық орта – өз тіршілік әрекеті арқылы басқаларға әсер ететін тірі ағзалар қауымдастығы.

Биотическая среда – совокупность живых организмов, оказывающих своей жизнедеятельностью влияние на другие организмы.

Chemosynthesis is the process by which certain microbes create energy by mediating chemical reactions.

Хемосинтез – бактериялар-дың бейорганикалық қосылы-старды қышқылдандыру арқылы СО сіңіруне негізделген қоректену типі. 1887ж С.Н. Виноградский ашқан.

Хемосинтез – тип питания бактерий, основанный на усвоении СО2 за счет окисления неорганических соединений открыт В.И. Вернадским в 1887.

Commensalism is a class of relationships between two organisms where one organism benefits from the other without affecting it.

Комменсализм – үнемі немесе уақытша бірлесіп тіршілік ететін әр түрге жататын дарақтардың бір-бірінен қалған азықпен, немесе біреуінің ас қорытуынан шыққан қалдықпен қоректеніп, өзара зиян келтірмеуі.

Комменсализм – постоянное или временное сожительство особей разных видов, при котором один из партнеров питается остатками пищи или продуктами выделения другого, не причиняя ему вреда.

Community is a collection of organisms occurring together in a location and interacting to varying degrees.

Бірлестік – бірге тіршілік ететін әртүрлі жануарлардың экологиялық қауымдастығы (көл фитопланктоны, орман топарағының жануарлары мен жәндіктер) кейде бірлестік сөзімен биоценоз ұғымын, яғни құрлықтың немесе судың бір бөлігінде тіршілік ететін барлық ағзалардың жиынтығын атайды.

Сообщество – совокупность совместно обитающих организмов разных видов, представляющая собой определенное экологическое единство (например, фитопланктон какого-либо озера, почвенные животные участка леса).

Competition is an interaction between organisms or species in which the fitness of one is lowered by the presence of another.

Бәсекелестік – бір немесе әртүрге жататын дарақтардың арасындағы жарыс немесе басқаша қарама-қарсы іс-әрекет жасау арқылы көздеген бір мақсатқа қоғамның өзгемүшелерінентезірек қол жеткізіп, жеңіске ие болуға тырысу;

Конкуренция – соперничество, соревнование, любые антагонистические отношения между особями одного или разных видов, определяемые стремлением лучше и скорее достигнуть цели по сравнению с другими членами сообщества.

Consumers are organisms that receive all their energy by consuming other types of organisms or organic matter.

Консументтер – органикалық затпен қоректенетін кезкелген ағза (барлық жануарлар, микроағзалардың көпшілігі насекомдар мен тоғышар өсімдіктер).

Консумент (ы) – организм, питающийся органическим веществом (все животные, часть микроорганизмов, паразитические и насекомоядные растения).

Cryophytes plants that are adapted to cold and arid habitats.

Криофит – құрғақ тіршілік мекендерінің суыққа төзімді өсімдігі.

Криофит – холодостойкое растение сухих местообитаний.

Cryptophyte may refer to: a plant which survives the unfavorable season underground or underwater in the Raunkiær plant life-form classification.

Криптофит – вегетация-лануға жайсыз маусымда жер үстінде сабақтары қурап, ал қайта өркендейтін бүршіктері терең жер астында (геофиттарда) немесе су астындағы (гидрофиттарда) тамырларда, өскіндермен түйнектерде дамитын көпжылдық шөп тұқымдас өсімдіктер.

Криптофит – многолетнее травянистое растение, наземные органы которого отмирают в неблагоприятный для вегетации сезон, а почки возобновления закладываются на корневищах, клубнях, луковицах и лежат глубоко в земле (геофиты) или под водой (гидрофиты).

Decomposers are organisms that break down dead o decaying organism.

Редуценттер – деструкторлар, өлі органикалық затты қорек қылатын, ағзалар.

Редуцент (ы) – деструкторы, организмы, питающиеся мертвым органическим веществом и подвергающие его минерализации (деструкции).

Deforestation is clearing Earth’s forests on a massive scale, often resulting in damage to the quality of the land.

Ормансыздану (орман-сыздық) – табиғи себептерден немесе адамдардың әрекетінен ормандардың жойылып кетуі.

Обезлесивание – исчезновение леса в результате естественных причин или антропогенных воздействий.

Desertification is a type of land degradation in which a relatively dry land region becomes increasingly arid, typically losing its bodies of water as well as vegetation and wildlife.

Шөлдену, шөлге айналу – шөл аумағының төңірегіндегі жерлер есебінен кеңеюі.

Опустынивание – появление под влиянием хозяйственной деятельности человека ландшафтов, близких к пустынным, с редким растительным покровом; деградация, снижение биологической продуктивности экосистем.

Detritivore, also known as detritophages, detritus feeders, detritus eaters, or saprophages, are heterotrophs that obtain nutrients by consuming detritus (decomposing plant and animal parts as well as feces).

Детритофаг – детритті қорек етуші ағза.

Детритофаг – организм, питающийся детритом.

Detritus is dead particulate organic material (as opposed to dissolved organic material).

Детрит – органикалық шөгінді лай немесе сулы ортада тіршілік еткен ағзалардың қалдықтары (гидробиол.).

Детрит – органический или остатки организмов в водной среде (гидробиол.).

Drought is an extended time when a region receives a deficiency in its water supply, whether atmospheric, surface or ground water.

Құрғақшылыққа төзімділік – өсімдіктердің құрғақшылық кезінде тіршілік әрекетін тоқтатпай, аздаған қайтымсызшығындпрға ғана ұшыраумен шектеле алу қабілеті (ал ауыл шаруашы-лық дақылдарында өнімнің аса төмендеу).

Засухоустойчивость – способность растений переносить засуху без значительных нарушений жизненных функций, а для с.-х. растений без резкого снижения урожайности.

Ecological balance is the equilibrium between, and harmonious coexistence of, organisms and their environment.

Экологиялық тепе-теңдік – белгілі бір экожүйенің ұзақ (шартты түрде шексіз) өмір сүруіне мүмкіндік түдыратын табиғи немесе антропогендік ортаның өзгеруіндегі тепетең-діктердің сақталынуы.

Равновесие экологическое – баланс естественных или измененных человеком средообразующих компонентов, приводящих к длительному (условно бесконечному) существованию данной экосистемы.

Ecology – (from Greek: οἶκος, «house»; -λογία, «study of») is the scientific analysis and study of interactions among organisms and their environment

Экология – әртүрлі деңгей-дегі жүйелердің: популяция-лардың, еноздардың, (экожүй-елердің) және биосфераның-ұйымдасты-рылуы мен тіршілік әрекеттерін зерттейтін биологиялық ғылым.

Экология – биологическая наука, изучающая организацию и функционирование надорганизменных систем различных уровней: популяций, биоценозов (сообществ), биогеоценозов (экосиситем) и биосферы.

Ecosystem is a community of plants, animals and smaller organisms that live, feed, reproduce and interact in the same area or environment.

Экожүйе – экологиялық жүйе, бір-бірімен заңдылықты байланысты және өзара шартты тәуелділікті биоти-калық және абитикалық поцестер жүйесін құрайтын, бірлесіп өмір сүретін ағзалардың жиынтығы және олардың тіршілік ету мүмкіндіктерінің шарттары.

Экосистема – экологическая система, совокупность совместно обитающих организмов и условий их существования, находящихся в закономерной взаимосвязи друг с другом и образующих систему взаимообусловленных биотических и абиотических явлений и процессов.

Endangered species are those at immediate risk of going extinct.

Жойылуға жақындаған түр – қазіргі кездегі саны мен тіршілік жағжайы туралы толық анықталған мәлеметтер болмағандықтан, жойылу қауіпі төніп тұрған түрге анықталмаған түр ретінде енгізілген.

Вид угрожаемый – предположительно находящийся под угрозой исчезновения, но по недостатку сведений не относимый в разряд видов исчезающих.

Endangered species are those considered to be at risk of extinction.

Құрыту – дарақ топтарын (түрді, ұрпақты) тура қудалау немесе шамадан тыс пайдалану (аңшылық, теңіз жануарларын аулау, жабайы өсімдіктерді мөлшерсіз теру) нәтижесінде немесе оларға мекендеген ортасы арқылы әдейі, кейде байқаусыз жанама ықпал ету арқылы жойып жіберу.

Истребление – исчезновение группы особей (популяции, вида) в результате их прямого преследования или чрезмерного использования (например, охоты, промысла морского зверя, неумеренного или неправильного сбора диких растений), а также преднамеренного прямого и косвенного воздействия на них через среду обитания.

Fauna is all of the animal life of any particular region or time.

Фауна – белгілі бір территорияда тіршілік етуші жануарлар түрінің жиынтығы.

Фауна – совокупность видов животных, обитающих на определенной территории.

Flora is the plant life occurring in a particular region or time, generally the naturally occurring or indigenous–native plant life.

Флора – белгілі бір территорияда өткен геологиялық дәуірлерде өсіп-таралған немесе қазіргі кезде өсіп-дамып жатқан, тарихи қалыптасқан өсімдіктер токсондарының жиынтығы.

Флора – исторически сложившаяся совокупность таксонов растений, произрастающих или произраставших в прошлые геологические эпохи на данной территории.

Food chain is the sequence of who eats whom in a biological community (an ecosystem) to obtain nutrition.

Трофикалық тізбек – (азық тізбегі, қоректену тізбегі)- әрбір алдыңғы буын соңғыларына азық болатын түрлер немесе топтар.

Цепь трофическая (цепь питания, цепь пищевая) – ряд видов или их групп, каждое предыдущее звено, в котором служит пищей для следующего.

Forest is a large area of land covered with trees or other woody vegetation.

Жыңғыл – ағаш тұқымдас өсімдіктердің бір немесе бірнеше түрлерінің бірі өте жақын орналасып тұтаса өсуінен және оған қоса көптеген патшалықтар мен олардың құрамына кіретін топтарға жататын ағзалар-дан, топырақпен, топырақ астындағы заттар, беттәксула-рымен атмосфераны қоса құралған табиғи кешен (экол., ормантану).

Лес – природный комплекс, состоящий из древесных растений одного или многих видов, растущих близко друг от друга (образующих более или менее сомкнутый древостой), и множества др. организмов разных царств вместе с почвами, подпочвами, поверхностными водами и прилежащим слоем атмосферы (экол., лесовед.)

Geobiont an organism inhabiting the soil.

Геобионт – үнемі топырақта тіршілік ететін жануарлар.

Геобионты – животные, постоянно обитающие в почве, весь цикл развития которых протекает в почвенной среде.

Geobotany is a biological discipline which analyzes, typifies and classifies single plant species and plant societies growing in their natural habitats.

Геоботаника – желдың өсімдік жабындысын өсімдіктер қоғамдастығы ретінде түсіндіріп зерттейтін ғылым.

Геоботаника – наука о растительном покрове Земли как совокупности растительных сообществ.

Geoecology is an interdisciplinary science, probably best translated as environmental sciences (German definition).

Геоэкология – экологияның (кейбір ұстанымдар бойынша – жағрапияның) биосфераны қоса алғанда жоғары иерархиялық деңгейлердегі экожүйелерді зерттейтін бөлім.

Геоэкология – раздел экологии (по другим воззрениям – географии), исследующий экосистемы (геосистемы) высоких иерархических уровней – до биосферы включительно.

Greenhouse effect is the process by which a planetary surface is warmed by radiation from its atmosphere to a temperature above what it would be in the absence of its atmosphere.

Парниктік әсер – атмосферадағы газдар Жер бетіедегі жылуды ұстап үалатын табиғи процесс.

Парниковый эффект – эффект разогрева приземного слоя воздуха, вызванный тем, что атмосфера поглощает длинноволновое (тепловое) излучение земной поверхности, в которое превращается большая часть световой энергии Солнца, достигшей Земли.

Habitat is an ecological or environmental area that is inhabited by human, a particular species of animal, plant, or other type of organism.

Тіршілік ету ортасы – белгілі бір дарақ, популяция немесе түр тіршілік ететін биотикалық және абиоти-калық нақты жағдайлардың жиынтығы.

Среда обитания – совокупность конкретных абиотических и биотических условий, в которых обитает данная особь, популяция или вид.

Herbicides, also commonly known as weed killers, are pesticides used to kill unwanted plants.

Гербицидтер – өсімдіктерді құрытуға арналған химиялық заттар; гербицидтерді өсімдік-терге жасайтын әрекетіне қарай екі түрге бөледі: өсім-діктердің кез келген түріне зиян келтіріп құрытатындар.

Гербициды – химические вещества, применяемые для уничтожения растений. По характеру действия на растения делятся: на гербициды сплошного действия, убивающие все виды растений, и гербициды избирательного (селективного) действия, поражающие одни виды и не повреждающие другие.

Heterotroph is an organism that cannot fix carbon and uses organic carbon for growth.

Гетеротрофты ағзалар – негізінен дайын органикалыү заттармен үоректенетін ағза-лар.

Гетеротрофы – организмы, которые не способны синтезировать органические вещества из неорганических путем фотосинтеза или хемосинтеза.

Hidrobionts are different living organisms (animals, plant, bacteria) which live in water.

Гидробионт – сулы ортада тіршілік ететін ағза. Амфи-бионттарға да жатқызуға болады.

Гидробионт – организм, обитающий в водной среде. Может относиться к амфибионтам.

Homeostasis is the maintenance of a constant internal environment.

Гомеостаз – физиологияда ішкі ортаның құрамы мен қасиеттерінің салыстырмалы динамикалық тұрақтылығы, адм, өсімдік, жануарлардың негізі физиологиялық қызме-тінің бірқаліпты тұрақ-тылығы.

Гомеостаз – в физиологии относительное динамическое постоянство состава и свойств внутренней среды и устойчивость основных физиологических функций организма человека, животных или растений.

Hydrophilicity is the tendency of a surface to become wet or to absorb water.

Гидрофилия (су сүйгіштік) – 1) ағзалардың сулы ортада тіршілік етуіне бейімділігі (экол.); 2) жоғары сатыдағы өсімдіктердің су арқылы то-заңдануға, яғни гүлдерін су бетінде немесе су ішінде тоза-ңдандыруға қабілеттілігі (бот.).

Гидрофилия – 1) приспособленность организмов к жизни в водной среде (экол.); 2) приспособленность высших растений к переносу пыльцы водой и опылению цветов на поверхности воды или в воде (бот.)

Hydrosphere is the liquid water component of the Earth.

Гидросфера – Жердің су қабаты.

Гидросфера – водная оболочка Земли, которая располагается между атмосферой и литосферой и представляет собой совокупность океанов, море и поверхностных вод суши.

Irrigation is the artificial application of water to the land or soil.

Суару – топыраққа суды жайып жіберу, жаңбырлатып, тамшылатып, жүйектеп, көлдетіп суармалау әдістері қолданылады;

Орошение – подвод воды на поля, испытывающие недостаток влаги, и увеличение её запасов в корнеобитаемом слое почвы в целях увеличения плодородия почвы.

Layer is called a phospholipid bilayer, or sometimes a fluid mosaic membrane

The phospholipid bi-layer is so thin it can barely even be seen by an electron microscope – a x100,000 magnification is required/

Ярус(қабат) – 1) өсімдіктер қауымдастығының олардың әртүрлі қызмет атқаратын мүшелері орналасып бекуіне қарай жіктелетін қабаты-ныңбір бөлігі. (жер үстінде-жапырақ пен сабақ; жер астында-тамыр, тамыр сабақ, түйнек, пиязшық); 2) экобио-морфтардың жер үстіндегі бөлігінен (ағаштар, бұталар, шөптер, т.т) Және солармен байланысқан консументтер мен редуценттерден құралған қалың қабат.

Ярус – 1) часть слоя в сообществе растений, к которой приурочены функционально различные их органы (надземные – листья и стебли; подземные – корни, корневища, клубни, луковицы); 2) толща, образованная надземной частью растительной экобиоморфы (деревьями, кустарниками, травами и т. д.) и сопряженными с нею консументами и редуцентами.

Layering is a means of plant pro-pagation in which a portion of an aerial stem grows roots while still attached to the parent plant and then detaches as an independent plant.

Қабаттылық (ярустылық) – өсімдік қауымдастығының (немесе жер үсті экожүйесі-нің) көлбеуліктерге, көлденең қаптарлар мен қабаттарға, шымлыдырықтарға т.б. құрылымдық және немесе қызметтік қылындықтарға жіктелуі.

Ярусность – расчлененность растительного сообщества (или наземной экосистемы) на горизонты, слои, ярусы, пологи и др. структурные и/или функциональные толщи. Отличают надземную и подземную Я.

Lithosphere is the solid shell of the planet Earth.

Литосфера – жерінің үстіңгі қатты және өзінің астында жатқан жұисақ қабаттарға біртіндеп кірегетін қабаты.

Литосфера – верхняя «твердая» оболочка Земли, постепенно переходящая с глубиной в сферы с меньщей прочностью вещества.

Littoral: inhabiting the shore of a sea or lake or the shallow waters near the shore: littoral fauna.

Литораль – 1) мұхит (теңіз) жағалауы таяз суларының түбіндегі экологиялық аймақ; 2) су қоймасы (көл) жағалауындағы жоғары сатыға жататын өсімдіктер таралған экологиялық аймақ.

Литораль – 1) экологическая зона океана (моря), занимающая прибрежную донную часть мелководья; 2) береговая зона водоема (озера), где могут произрастать высшие водные растения.

Living things are those that display the following characteristics:

an organized structure, being made up of a cell or cells;

requires energy to survive or sustain existence;

ability to reproduce;

ability to grow;

ability to metabolize;

ability to respond to stimuli;

ability to adapt to the environment;

ability to move;

ability to respire;

Тірі зат – жерді мекендейтін тірі ағзалардың жиынтығы (олардың жүйелік сатылармен топтарға жіктелуіне қаттысыз). Терминді ғылымға енгізген В.И. Вернадский (1864-1945).

Вещество живое – совокупность живых организмов, населяющих Землю, вне зависимости от их систематической принадлежности. Термин в научный обиход ввел В.И. Вернадский (1864-1945).

Manure is organic matter, mostly derived from animal feces except in the case of green manure, which can be used as organic fertilizer in agriculture.

Тыңайтқыш – топыраққа немесе су қоймасына еңгізілуі нәтежиесінде өсімдіктер мен микроағзалардың өніп-өсуін тездетуге қолайлы жағдай туғызатын зат немесе агент.

Удобрение – вещество или агент, создающие при внесении в почву или водоем условия для ускоренного роста и развития растений и микроорганизмов.

Meadow is grassland which is not regularly grazed by domestic livestock, but rather allowed to grow unchecked in order to produce hay.

Шалғын шабындық – негізінен орнді дақылдар мен әртүрлі сабақ тамырлы шөптерден құралған өсімдіктер бірлестігі.

Луг – злаковое и разнотравное растительное сообщество преимущественно из корневищных трав обычно имеющих зимний или летне- засушливый перерыв в вегетации.

Microorganism or microbe is an organism that is so small that it is microscopic (invisible to the naked eye).

Микроағзалар – дене көлемі 50 ден500 мкм-ге дейіңгі аралықтағы ағзалар.

Микроорганизмы – организмы, величина которых от 50 до 500 мкм.

Monitoring of nature is based on that the investigator knows what change is expected and can construct a programme, including collection of data and material,

Мониторинг – биосферадағы және оның жеке элементте-ріндегі адамдардың ісөәрекеті ықпалынан туындайтын өз-герістерді бақылап, бағалау мен болжаудың кешенді жүйесі.

Мониторинг – комплексная система наблюдений, оценки и прогнозирования изменений состояния биосферы или ее отдельных элементов под влиянием антропогенных воздействий.

Mutagens are substances and mixtures which, if inhaled, swallowed or absorbed through the skin, may induce heritable genetic damage or increase its incidence.

Мутагендер – тірі ағзаларға әсері тосын мутациялар дәрежесінен артық жиіліктердегі мутацияларды туғызатын физикалық және химиялық факторлар.

Мутагены – физические и химические факторы, воздействие которых на живые организмы приводит к появлению мутаций с частотой, превышающей уровень спонтанных мутаций.

Mutualism – symbiotic relationship between individuals of different species in which both individuals benefit from the association.

Мутуализм – екі түрлі ағзаның өздерін қоршаған ортамен байланысын реттейді бір-біріне жүктеп, селбесіп тіршілік етуі.

Мутуализм – форма симбиоза, при которой два различных организма возлагают друг на друга регуляцию своих отношений с окружающей средой.

Nature study is a style of educating that searches for the principles of science in nature.

Жаратылыстану – тірі және өлі табиғат туралы білімдердің жиынтығы. Синонимы – жалпы жаратылыстану ғалымдары.

Естествознание – совокупность знаний о живой и неживой природе. Синоним – естественные науки (в целом).

Neutralism the theory that some changes in evolution are governed by random mutations that become fixed in populations by chance rather than by natural selection.

Нейтрализм – биотикалық қарым-қатынастың бiр түрi. Бұл қатынаста бiр территорияда тiршiлiк ететiн екi түр бiр-бiрiне зиянын да, пайдасын да тигiзбей өмiр сүредi.

Нейтрализм – вид взаимоотношения организмов, при котором два вида не влияют друг на друга.

Noosphere is the planetary sphere of mind or thinking layer of planet

Ноосфера – адамның саналы іс-әрекетімен тығыз байланысты және оған бағыны-шты дамып келе жатқан биосфераның қазіргі күйі мен жағдайлары – жаңа орта.

Ноосфера – новое состояние биосферы, при котором разумная деятельность человека становится главным, определяющим фактором ее развития.

Parasitism is a relationship between two different organisms where the parasite harms the host.

Паразитизм – әркелкі түрге жататын және бір-біріне қарама-қарсы (антагонист-тік) сипаттағы екі ағзаның өзара қарым-қатынастарының формасы. Олардың біреуі (паразит) екіншісін (иесін) өзінің тіршілік ету ортасы (1-ші рет-тіліктегі орта) немесе қорек көзі ретінде пайдаланып, оған өзінің сыртқы ортамен (екінші реттіліктегі ортамен) баланысын реттеуді жүктейді.

Паразитизм – форма взаимоотношений двух организмов, принадлежащих к разным видам и носящая антагонистический характер, когда один из них (паразит) использует другого (хозяина) в качестве среды обитания (среда 1-го порядка) или источника пищи, возлагая на него регуляцию своих отношений с окружающей внешней средой 9 среда 2-го порядка 0.

Perennial plant or simply perennial is a plant that lives for more than two years

Көпжылдық өсімдіктер – 2 жылдан астам тіршілік ететін ағаштар мен бұталар және шөп тұқымдас өсімдік-тер мен жартылай бұталар. Белгілі бір даму жасында жеткеннен кейін, олар қайта гүлдеп, бірнеше рет жеміс береді.

Многолетние растения – деревья и кустарники, а также травянистые растения и полукустарники, живущие более 2 лет, достигнув определенного возраста, могут цвести и плодоносить многократно.

Phytocenosis is a collection or association of plant species within a designated geographical unit, which forms a relatively uniform patch, distinguishable from neighboring patches of different vegetation types.

Фитоценоз – жер бетінің біршама біртектес бөлігінде (үлесінде) өсіп-дамитын өсімдіктердің жиынтығы-өсімдіктер бірлестігі.

Фитоценоз – растительное сообщество, совокупность растений на относительно однородном участке земной поверхности.

Polluter- noun a person or organization that causes pollution of the environment.

Ластану көзі – 1) зиянды заттардың шығу нүктесі (мұржа т. б.); 2) зиянды заттар шығаратын шаруашылық немесе табиғи нысана; 3) ластандырушы заттар ікелінетін аймақ (алыс және шет аймақ-тан тасымалдану); 4) аймақ-тан тыс ортада жинақталған ластандырушы фон (мысалы, аудада – СО2, суда – оның қышқылдануы т. б.)

Источник загрязнения –
1) точка выброс а веществ (труба и т. п.); 2) хозяйственный или природный объект, производящий загрязняющее вещество; 3) регион, откуда поступают загрязняющие вещества (при дальнем и трансграничном переносе); 4) внерегиональный фон загрязнений, накопленных в среде (например, в воздушной СО2, в водной – их кислотность и т.п.).

Pollution of the biosphere is the introduction of contaminants into the natural environment that cause adverse change.

Биосфераны ластау – адамзат қоғамының биосфера құрамында зиянды заттардың көбеюіне, жаңа химиялық қосылыстардың, бөлшек-тердің, бөтен, табиғи емес заттардың пайда болуына температураның, шудың, радиоактивті.

Загрязнение биосферы – комплекс разнообразных воздействий человеческого общества на биосферу, приводящий к увеличению уровня содержания вредных веществ в биосфере, появлению новых хим. соединений, частиц и чужеродных предметов, чрезмерному повышению температуры (тепловое З. б.), радиоактивности (радиоактивное З.б.).

Predation is a biological interaction where a predator (an organism that is hunting) feeds on its prey (the organism that is attacked).

Жыртқыштық – популя-циялардың біреуі екіншісіне қолайсыз әсер ете отырып, пайда алады. Әдетте жемтігін жыртқьш өлтірп, онымен қоректенеді. «Жыртқыш – жемтік» қатынасының негі-зінде қоректену тізбегі жатыр.

Хищничество – такой тип взаимоотношений организмов, при котором представители одного вида убивают и поедают представителей другого.

Predator is an organism that eats another organism. The prey is the organism which the predator eats.

Жыртқыш – басқа жануарларды ұстап алып, азық ететін жануар немесе өсімдік.

Хищник – животное или растение, ловящее и поедающее другое животное как объект питания.

Psychrophiles or cryophiles are extremophilic organisms that are capable of growth and reproduction in cold temperatures, ranging from −20°C to +10°C. Temperatures as low as −15 °C.

Криофил – мұз және қар бетіндегі еріген суда, теңіз бен мүхит мұзы суларында тіршілік ететін ағза.

Криофил – организм, живущий в талых водах на поверхности льда или снега, а также в воде, пропитывающей морской лед.

Rainforests are found in Africa, Asia, Australia, and Central and South America. The largest rainforest in the world is the Amazon rainforest in South America.

Тропикалық орман – жердің экваторлық, субэква-торлық және тропикалық белдеулерінде кең таралған ормандар.

Тропический лес – тип биома, распространенный в экваториальных, субэкваториальных и тропических поясах Земли.

Shade tolerance refers to a plant’s ability to tolerate low light levels.

Гелиофит – күн сәулесі жақсы түсетін, ашық, жарық жерлердің өсімдігі (жалпақ жапырақты және ашық жасыл қылқанды ағаштардың, дәнді дақылдарға жататын өсімдіктердің көпшілігі, т. б.).

Гелиофит – растение, предпочитающее местообитания, ярко освещенные солнцем (большинство лиственных и светлохвойных деревьев, злаков и др.)

Shade tolerance refers to a plant’s ability to tolerate low light levels.

Көлеңкеге төзімді өсім-діктер – қырық құлақтар, тікенекті өсімдіктер, монстер, филодендрон, сингониум, сциндапсус, спатифиллюм, руэллия, аспидистра, шырма-уық, традесканция, зебрина, саркококка, фикус т. б. көптеген қылқан жапырақты өсімдіктер. Өсімдіктерді өсіруде үй температурасының маңызы ерекше.

Теневыносливые растения, сциогелиофиты – растения, толерантные к затенению, произрастающие преимущественно в тенистых местообитаниях (в отличие от светолюбивых растений, гелиофитов), но также хорошо развивающиеся и на открытых участках с бóльшим или меньшим количеством прямого солнечного света (в отличие от тенелюбивых растений, сциофитов).

Soil is one of the three major natural resources, alongside air and water.

Топырақ – литосфераның жо,ары әуе қабатымен байланысатын қабат, бүкіл биосферадағы тіршіліктің тірегі.

Почва – рыхлый поверхностный слой земной коры, образовавшийся в результате длительного воздействия на литосферу атмосферы, воды, животных и растений

Species is one of the basic units of biological classification and a taxonomic rank. A species is often defined as a group of individuals that actually or potentially interbreed in nature.

Түр – ортақ морфологиялық, биохимиялық және міне-құлуқ белгілері бар, өзара селбесу арқылы бірнеше ұрпақ бойы өсімталдық қабілетіне ие болған, белгілі бір ареалға таралып, орта жағдайларына сәйкес өзгеріп бейімделетін (т. эволюциялық өлшемі) дарақтар тобының таксондық, жүйелік бірлігі (олардың «үлкен» ұясы).

Вид – таксономическая, систематическая единица, группа особей (их «большая» семья) с общими морфофизиологическими, биохимическими и поведенческими признаками, способная к взаимному скрещиванию, дающему в ряде поколений плодовитое потомство, закономерно распространенная в пределах определенного ареала и сходно изменяющаяся под влиянием факторов среды (эволюционный критерий В.)

Succession is it is the observed changes in an ecological community over time.

Сукцессия – жердің белгілі бір аумақтық үлесінде уақыт өткен сайын биоценоздар-дың уздіксіз ауысып отыруы.

Сукцессия – последовательная смена во времени одних биоценозов другими на определенном участке земной поверхности.

Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs.

Тұрақты даму – қазіргі уақыт қажеттіктерін қанағат-тандыратын, бірақ болашақ ұрпақтардың өз қажеттіктерін қанағаттандыру қабілет-тілігіне қауіп төндірмейтін даму болып табылады. (Брундтланд комиссиясы, БҰҰ, 1987ж.)

Устойчивое развитие – такое развитие общества, при котором улучшаются условия жизни человека, а воздействие на окружающую среду остаётся в пределах хозяйственной емкости биосферы, так что не разрушается природная основа функционирования человечества.

Swamp is a wetland that is dominated by woody plants (shrubs and trees).

Батпақ – ылғал шамадан тыс жиналып, шымтезек түзілу процесі жүріп жатқан жерлер

Болото – своеобразная и сложная природная система взаимосвязей компонентов биогеоценозов, формулирующаяся в условиях обильного увлажнения.

Symbiosis is an interaction between two organisms living together in more or less intimate association or even the merging of two dissimilar organisms.

Симбиоз – әркелкі түрге жататын ағзалардың симбионт-тық жүйе құрап, бірге тіршілік ете формалары.

Симбиоз – различные формы совместного существования разноименных организмов, составляющих симбионтную систему.

Taiga biome is the largest terrestrial biome and extends across Europe, North America, and Asia. It is located right below the tundra biome.

Тайга – қылқанды бореаль ормандар, солтүстік жарты-шардың орманды белдемінде кеңінен жайылған.

Тайга – хвойные бореальные леса, биом, распространенный в лесной зоне Северного полушария.

The determination of different cell types involves progressive restrictions in their developmental potentials.

Детерминант (түр) – қауымдастықтағы биоорта жағдайына негізі ықпал ететін түр (тірі ағза).

Детерминация – это процесс определения дальнейшего пути развития клеток.

The rhizosphere is the narrow region of soil that is directly influenced by root secretions and associated soil microorganisms.

Ризосфера – өсімдік тамыр-ларының айналасындағы, биологиялық белсенділігі күшейген (өсімдіктің физика-лық, химиялық, биология-лық әсерінен) топырақ.

Ризосфера – почва, окружающая корни растений и отличающаяся значительной биологической активностью (из-за физико-химического и биологического воздействия на нее растительности).

The IUCN Red List of Threatened Species (also known as the IUCN Red List or Red Data List), founded in 1964, is the world’s most comprehensive inventory of the global conservation status of biological species. TheInternational Union for the Conservation of Nature (IUCN) is the world’s main authority on the conservation status of species. A series of Regional Red Lists are produced by countries or organizations, which assess the risk of extinction to species within a political management unit.

Қызыл кітап – сирек кездесетін және жойылу қауіпті туған ағзалар тізімі, түрлер мен түр ішіндегі топтардың қазіргі және кездегі таралуы, саны, оның азаю себептері, өсіп-өну, ұрпақ жалғастыру ерекшеліктері, қорғау шаралары талдаған мәліметтер.

Красная книга – список редких и находящихся под угрозой исчезновения организмов; аннотированный перечень видов и подвидов с указанием современного и прошлого распространения, численности и причин ее сокращения, особенностей воспроизводства, уже принятых и необходимых мер охраны видов.

Toxin is a poisonous substance produced within living cells or organisms; synthetic toxicants created by artificial .Toxins are produced by numerous organisms, e.g., bacteria, fungi, algae and plants.

Токсиндер (уыттар) – кейбір микроағзалар, жануарлар мен өсімдіктер шығар-аын улы заттар.

Токсины – ядовитые вещества, образуемые некоторыми микроорганизмами, растениями и животными.

Tundra is the global biome that consists of the treeless regions in the north (Arctic tundra) and high mountains (alpine tundra).

Тундра – жердің арктикалық белдеуінде таралған биом.

Тундра – биом, распространенный в Арктическом поясе Земли.

Vitality is having the capacity to live and grow, or physical or mental energy or strength.

Өміршеңдік (өміршілікдік) – тірі ағзалар мен жануарлардың өздерін қоршаған орта өзгерістеріне төзімділік деңгейі.

Жизненность – степень стойкости живых существ и систем к возмущениям (нарушениям) окружающей их среды.

Water in the biosphere is one of the most unique molecules known to man and also one of the most important to biological systems.

Биосферадағы су – тірі дененің өмір сүруіне аса маңызы бар құрамдас бөлігі. Сусыз тіршілік жоқ. Планетадағы судың жалпы массасы әртүрлі бағалауларға сәйкес – 1,5-тен 2,5х10 т-ға дейін.

Вода в биосфере – важнейшее составляющее живого вещества без которого жизнь невозможна. Общее содержание воды на планете по разным оценкам от 1,5 до 2,5х10 т.

World Wildlife Fund – The leading organization in wildlife conservation and endangered species.

Пәк табиғаттың дүние-жүзілік қоры – жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер түрлерін және мекендеген жерлерді сақтап қалуға арналған шараларды қаржыландыраттын халы-қаралық ұйым. Бас штаб Швейцарияда (Глан қ.), бөлімшелері дүниежүзінің 27елінде орналасқан.

Всемирный фонд дикой природы (WWW – World Wildlife Fond) – международная общественная организация, субсидирующая действия по сохранению местообитаний исчезающих видов животных и растений. Штаб-квартира в Швейцарии (г. Глан). Отделения в 27 странах мира.

Zoobenthos is a derived term of benthos. As nouns the difference between zoobenthos and benthos is that zoobenthos is (biology) benthic organisms that are animals or zoomorphic protists while benthos is the flora and fauna at the bottom of the ocean or other body of water.

Зообентс – су қоймаларының түбінде тіршілік жануарлар жиынтығы.

Зообетнос – совокупность животных – обитателей водоема.

Zoocenosis – (from zoo- and Greek koinōsis, sharing), the totality of animals in a biocenosis.

Зооценоз – биоценоздың құрымдас бөлігі, яғни белгілі бір жағдайларда бірлесіп тіршілік ететін жануарлардың жалпы жиынтығы.

Зооценоз – совокупность животных, совместно обитающих при определенных условиях; составная часть биоценоза.

Zoogeography is the branch of the science of biogeography that is concerned with the geographic distribution (present and past) of animal species.

Зоогеография – биогеографияда жануарлардың жер бетінде таралуы және бөлініп тұрақтануының заңдылық-тарын зерттейтін бөлімі.

Зоогеография – раздел биогеографии, изучающий закономерности распространения и распределения животных на земной поверхности.

Zoology – is the study of animals, a complex discipline that draws upon a diverse body of scientific observation and theory.

Зоология – жануарлар туралы ғылым, жануарлар дүниесінің әртүрлілігін, жануарлардың құрылысы мен тіршілік тәсілдерін, таралуын, қоршаған ортамен байланысын, жеке дара дамуының заңдылықтарын зарттейтін биологияның бір тармағы.

Зоология – наука о животных, часть биологии, изучающая многообразие животного мира, строение и жизнедеятельность животных, распространение, связь со средой обитания, закономерности индивидуального развития.

Zooplankton is the common name given to many small species of animals found in fresh and marine waters throughout the world.

Зоопланктон – теңіз тереңдіктерін және тұщы суларын мекендейтін және бір орыннан екінші орынға ағыс арқылы бәсең жылжитын жануарлардың жиынтығы.

Зоопланктон – совокупность животных, населяющих толщу морей и пресных вод и пассивно переносимых течениями.